Το «σύμπλεγμα της Μέδουσας» στην ελληνική κοινωνία

Ιουν 15, 2013

9 1022

 

Φανταστείτε ένα κοπάδι αντιλόπες που βόσκουν στη σαβάνα. Το χορταράκι είναι τρυφερό, πριν λίγες μέρες σταμάτησε η βροχή. Οι αντιλόπες μασουλάνε, μηρυκάζουν και κουτσομπολεύουν. Τότε ξαφνικά ο άνεμος αλλάζει και στα ρουθούνια τους φτάνει μυρωδιά από… Κίνδυνος!

Μέχρι να συνειδητοποιήσουν τι συμβαίνει ένα τσιτάχ πετάγεται απ” τα ψηλά χόρτα και τους επιτίθεται. Το τσιτάχ πιάνει τα 100 χιλιόμετρα σε λίγα δευτερόλεπτα.

Όλες αρχίζουν να τρέχουν, αλλά μία, που παράφαγε, αργεί ένα δευτερόλεπτο. Το τσιτάχ τη καταδιώκει, τη φτάνει, πηδάει πάνω της και…

Η αντιλόπη πέφτει. Δεν είναι νεκρή, αλλά δεν νιώθει τίποτα πια, έχει «παγώσει».

Αυτή την κατάσταση οι ηθολόγοι την ονομάζουν «αντίδραση ακινησίας».

~~

Στη χώρα μας, όπου δεν υπάρχουν αντιλόπες και τσιτάχ, ίσως να το έχετε παρατηρήσει όταν οδηγάτε σε κάποιον επαρχιακό δρόμο. Ένας λαγός που θα βρεθεί μπροστά στο αυτοκίνητο σας θα «παγώσει», σαν να περιμένει το θάνατο.

Μπροστά στον κίνδυνο όλα τα ζώα, συμπεριλαμβανομένου του ανθρώπου, αντιδρούν συνήθως με φυγή ή πάλη. Αν νομίζουν ότι μπορούν να κερδίσουν επιτίθενται. Αν νομίζουν ότι δεν μπορούν να κερδίσουν τρέπονται σε φυγή.

Η τρίτη περίπτωση, του παγώματος, συμβαίνει όταν βρίσκονται αντιμέτωποι με έναν πολύ πιο ισχυρό αντίπαλο και αντιλαμβάνονται ότι δεν μπορούν να φύγουν.

Η αντίδραση ακινησίας εξυπηρετεί δύο σκοπούς:
 

Αν ο θύτης δεν σιγουρευτεί πως το θύμα είναι νεκρό (πράγμα που σπάνια ξεχνάνε να κάνουν τα τσιτάχ), τότε καθώς θα το κουβαλάει σε κάποιο ήσυχο μέρος για να γευματίσει ή καθώς θα κοιτάει τριγύρω μήπως έρθει κάποιο άλλο αρπακτικό, ισχυρότερο, το θύμα έχει την ευκαιρία να επιχειρήσει μια απόδραση.

Ακόμα, όμως, κι αν το τσιτάχ αρχίζει να κατασπαράζει αμέσως την αντιλόπη, το πάγωμα της προσφέρει έναν ανώδυνο θάνατο, αφού οι μηχανισμοί πόνου βρίσκονται υπό καταστολή.

~~

Αυτή η ψυχική αποσύνδεση έχει περιγραφεί κι από έναν άνθρωπο που έγινε βορά λιονταριού.

Ο γνωστός εξερευνητής της μαύρης ηπείρου David Livingstone βρέθηκε κάποτε αντιμέτωπος με τον βασιλιά της ζούγκλας (όχι τον Ταρζάν).

Το αιλουροειδές του επιτέθηκε ξαφνικά, τον άρπαξε από τον ώμο και ξεκίνησε να τον τινάζει «όπως ένα σκυλί τεριέ τινάζει έναν ποντικό».

Και συνεχίζει:
 

«Το σοκ μου προκάλεσε κατάπληξη. Ήταν κάτι σαν όνειρο, στο οποίο δεν υπήρχε αίσθηση πόνου ούτε συναίσθημα τρόμου, αν και είχα απόλυτη συναίσθηση των όσων συνέβαιναν.»

Ο Livingstone επέζησε για να μπορέσει να μας περιγράψει αυτή την εμπειρία αποπροσωποίησης. Ενώ, όμως, λίγοι άνθρωποι έχουν επιβιώσει από επίθεση λιονταριού, έχουμε πολλές παρόμοιες μαρτυρίες από βετεράνους πολέμου.

Οι στρατιώτες που έχασαν κάποιο μέλος τους ή είχαν διαμπερές τραύμα από βλήμα/θραύσμα αναφέρουν μια κατάσταση αποπροσωποποίησης, όπως αυτή του εξερευνητή.

Λέει ο βετεράνος του Βιετνάμ Τζον Κ:
 

«Άκουσα την έκρηξη του ολμού και πετάχτηκα στο έδαφος. Ευτυχώς, σκέφτηκα, δεν χτυπήθηκα. Είδα, σαν να ήμουν σε ταινία, τον νοσοκόμο να τρέχει πάνω μου. Άρχισε να ασχολείται με τα πόδια μου και τον είδα να γίνεται όλος κόκκινος, από το αίμα. 

Μου φάνηκε παράξενο και κοίταξα κάτω… Και είδα ότι δεν είχα πόδια… Αλλά δεν ένιωθα πόνο, δεν ένιωθα καν να είμαι εγώ.»

Μια παρόμοια κατάσταση περιγράφει κι ο Τζορτζ Όργουελ, όταν τραυματίστηκε στην Ισπανία.
 

«Σε γενικές γραμμές είχα την αίσθηση ότι βρισκόμουν στο κέντρο μιας έκρηξης. Μου φάνηκε ότι ακούστηκε ένας δυνατός πάταγος και ότι με τύλιξε ένα εκτυφλωτικό φως, κι ένιωσα ένα τρομερό σοκ -όχι πόνο, απλώς ένα βίαιο σοκ, σαν από ηλεκτρική εκκένωση. Μαζί του μια αίσθηση απόλυτης αδυναμίας.» (Ο θάνατος του συμβατικού κυρίου Όργουελ – http://sanejoker.info/2014/11/near-death-experience-orwell.html)

~~

Τελευταίες έρευνες έδειξαν ότι αυτή η έλλειψη πόνου οφείλεται στην ενδορφίνη β, μια ορμόνη που εκκρίνει ο εγκέφαλος και είναι πενήντα φορές πιο ισχυρή από τη μορφίνη.

Ο Peter Levine, γιατρός, βιολόγος και ψυχολόγος, με ειδικότητα στη διαταραχή μετατραυματικού άγχους (ΔΜΤΑ) αποκαλεί αυτήν την κατάσταση το «σύμπλεγμα της Μέδουσας».

Όπως όποιος αντίκριζε καταπρόσωπο τη μυθολογική Μέδουσα γινόταν άγαλμα, έτσι και το ζώο (ή άνθρωπος), όταν βιώσει μια αναπάντεχη και συντριπτική εμπειρία, «παγώνει».

~~

Αν επιχειρήσουμε έναν ζωομορφισμό της ελληνικής κοινωνίας μπορούμε να χρησιμοποιήσουμε το «σύμπλεγμα της Μέδουσας» για να προσπαθήσουμε να κατανοήσουμε την αντίδραση της στην συντριπτική εμπειρία της οικονομικής κατάρρευσης.

Η Ελλάδα, ως αντιλόπη, μηρύκαζε αμέριμνη τα φρέσκα χορταράκια που της είχαν προσφέρει οι βροχές της ένταξης στο ευρώ.

Όταν της επιτέθηκε το τσιτάχ του νεοφιλελευθερισμού ήταν πολύ χοντρή και ανόητη για να τρέξει, ήταν πολύ αργά για να ξεφύγει.

Αν στεκόταν, μαζί με τις υπόλοιπες αντιλόπες και τα γκνου, να αντιμετωπίσει το σαρκοφάγο, εκείνο θα αποθαρρυνόταν και θα έφευγε. Όμως τα φυτοφάγα σπάνια το κάνουν αυτό.

Άλλωστε την είχαν πείσει ότι κάθε αντίδραση, κάθε αντίσταση, είναι περιττή και μάταιη. Και ίσως να μην είχαν άδικο, αφού η αντιλόπη μόνη της δεν μπορεί να νικήσει ένα αιλουροειδές, όπως και ένα μικρό κράτος βρίσκεται σε μειονεκτική θέση όταν αντιμετωπίζει την ξαφνική επίθεση κρατών και οργανισμών πολύ πιο ισχυρών από αυτό.

Μετά το σοκ της επίθεσης και την επίκτητη (με τη βοήθεια των media) ανημποριά, το αιχμαλωτισμένο ζώο πάγωσε.

Με αυτήν την αντίδραση πετυχαίνει δύο πράγματα:
 

Είτε θα φαγωθεί χωρίς πόνο είτε θα περιμένει την κατάλληλη ευκαιρία για να δραπετεύσει.

~~

Η ελληνική κοινωνία ποντάρει πολλά σε αυτό το πάγωμα, που συνήθως συνοδεύεται από φράσεις του τύπου «think positive», «keep calm», «τη δουλειά μου να κοιτάω» κλπ.

Έχει μείνει αδρανής, ελπίζοντας πως θα μπορέσει να ξεφύγει, μόλις το αρπακτικό στρέψει αλλού την προσοχή του (και προσεύχεται για έναν πόλεμο κάπου μακριά).

Δεν πολεμάει, δεν αντιδράει. Ουσιαστικά ζει μια κατάσταση αποπροσωποίησης, λες και ό,τι βιώνει συμβαίνει σε κάποιον άλλον, λες και όλα είναι ένα άσχημο όνειρο, που σύντομα θα περάσει και η ανάπτυξη θα επανέλθει ως δια μαγείας, φέρνοντας πίσω όλο το φρέσκο χορταράκι για να συνεχίσουν τη νομή.

~~

Από τη μεριά του αρπακτικού, το δόγμα του σοκ που αναφέρει και η Ναόμι Κλάιν, είναι ακριβώς η σωστή τακτική εξουδετέρωσης του θύματος.

Δεν του αφήνει χρόνο να σκεφτεί, να αντιδράσει, να συνασπιστεί. Είναι βέβαιο ότι το θήραμα θα αφεθεί να κατασπαραχτεί, ελπίζοντας μάταια στο έλεος του κυνηγού.

~~

Μπορούμε επίσης να φανταστούμε κάθε αντιλόπη όχι ως κράτος, αλλά ως μεμονωμένο άτομο, και το κοπάδι ως την ελληνική κοινωνία.

Όταν το αιλουροειδές επιτέθηκε, οι αντιλόπες δεν συνασπίστηκαν για να το διώξουν, αλλά τράπηκαν σε φυγή αφήνοντας πίσω τους πιο αδύναμους.

Αυτό το μοντέλο της «επιβίωσης του ισχυρότερου» προωθούν και οι ίδιοι οι νεοφιλελεύθεροι, αυτό είναι το σλόγκαν κάθε σαρκοφάγου. Κάποιοι θα φαγωθούν για να ζήσουν οι άλλοι.

Αλλά υπάρχει μια βασική διαφορά ανάμεσα στα τσιτάχ και στον νεοφιλελευθερισμό: 

Ο δεύτερος είναι αδηφάγος. Δεν χορταίνει με έναν.

Το τσιτάχ θέλει μόνο να τραφεί. Ο άνθρωπος θέλει να κυριαρχήσει.

Και η κυριαρχία επιτυγχάνεται μέσω του γενικού τρόμου, της κοινωνικής αποσάθρωσης, της εμφύλιας σύγκρουσης και της γενικευμένης αναταραχής.

Στην αναμπουμπούλα το τσιτάχ χαίρεται.

~~

Και θα σας πω μια πιθανή διέξοδο από το «σύμπλεγμα της Μέδουσας» χρησιμοποιώντας μια αληθινή ιστορία:

Το 1976, στο Τσοντίλλα της Καλιφόρνια, 26 παιδιά απήχθησαν μέσα από το σχολικό τους λεωφορείο. Οι απαγωγείς τα πήγαν σε ένα λατομείο και τα φυλάκισαν σε μια «τρύπα», ένα τροχόσπιτο θαμμένο κάτω από τόνους χώματος.

Τα παιδιά έμειναν μια ολόκληρη μέρα εκεί μέσα, μέχρι που κατάφεραν να αποδράσουν, χωρίς κανένα να τραυματιστεί.

Σωματικά, γιατί ψυχικά όλα τραυματίστηκαν. Οι ψυχίατροι που τα παρακολούθησαν βρήκαν ότι όλα παρουσίαζαν «μακροπρόθεσμα σοβαρές επιπτώσεις στην ψυχολογική, την ιατρική και την κοινωνική τους λειτουργικότητα.»

Όλα εκτός από ένα, τον δεκατετράχρονο Bob Barklay. Τι είχε συμβεί; Γιατί ο Μπομπ δεν παρουσίασε ΔΜΤΑ;

Τα παιδιά, όπως είπαμε, είχαν φυλακιστεί κάτω από τόνους χώματος. Όταν κάποιο έγειρε πάνω σε έναν ξύλινο πάσαλο το «ταβάνι» υποχώρησε και το χώμα άρχισε να μπαίνει στην «τρύπα» τους, σαν μέσα σε μια κλεψύδρα.

Τα περισσότερα παιδιά έμειναν αποσβολωμένα, περιμένοντας το τέλος τους. Άλλα μόνο ούρλιαζαν.

Τότε ο Μπομπ ξεκίνησε να σκάβει. Κατάφερε να συνεφέρει ένα ακόμα παιδί για να τον βοηθήσει. Τελικά, χάρη στην πρωτοβουλία του Μπομπ, έφτιαξαν ένα μικρό τούνελ και κατάφεραν να βγουν πριν θαφτούν ζωντανοί.

Αυτό που απάλλαξε τον Μπομπ από το «σύμπλεγμα της Μέδουσας» και το επακόλουθο ΔΜΤΑ, ήταν ακριβώς η κινητοποίηση του. Δεν έμεινε απαθής, περιμένοντας το θάνατο. Αντέδρασε, προσπάθησε και χάρη στην κινητοποίηση του σώθηκαν όλοι.

«The andidote to despair is action», έλεγε η Joan Baez. Αυτή είναι και η μόνη σωτηρία για την αντιλόπη: Η δράση.

Σε διακρατικό επίπεδο είναι ο συνασπισμός όλων των φυτοφάγων, των αδύναμων κρίκων, των γουρουνιών, ενάντια στο αδηφάγο αρπακτικό.

Όσο ο καθένας νοιάζεται μόνο για το τομάρι του το αρπακτικό θα είναι πιο δυνατό. Το «σύμπλεγμα της Μέδουσας» ωφελεί συνήθως τους θύτες. Σπάνια τα θύματα.